Odejście Ralfa Moora

 

Poznań 1919, 88 s.

Biblioteka Zdroju, tom IV

Czcionkami "Zdroju" w tłoczni "Pracy" w Poznaniu

 

 

– egz. AEZ GG

– rkps. BG UAM Poznań, sygn. 2236

 

          Oprócz wydawania pisma Jerzy Hulewicz uruchomił towarzyszącą periodykowi artystycznemu inicjatywę wydawniczą – Bibliotekę „Zdroju”. Tu ukazały się dwie książki Emila Zegadłowicza drukowane uprzednio w „Zdroju” Odejście Ralfa Moora[1] oraz „poemat symfoniczny” U dnia, którego nie znam, stoję bram2]. O losach swoich książek Zegadłowicz zwyczajowo i szczegółowo informował żonę:

 

Odejście Ralfa Moora już wyszło jako książeczka – czytałem w dziennikach – jeszcze jej nie widziałem. Chciałbym przywieźć – może już ją do tego czasu otrzymam –

Będzie około 80-u stron – tak przypuszczam – najgorsze, że nie przestrzegali przerw po poszczególnych częściach – i że dużo jest błędów drukarskich (tak przynajmniej było w „Zdroju” – a nie przypuszczam żeby w książce było inaczej – bo to zaraz po łamaniu kolumn drukowano – ) Wysłałem do Poznania dalsze rzeczy – i mam zamiar pertraktować z „Ostoją” o sprzedaż Legendy Ziemi – Niestety w obecnych warunkach prawie nic pisać nie mogę. Coś niecoś pragnę zabrać do Gorzenia może się uda mi „wykończyć” parę scen rozpoczętych (list z 22 października 1919 roku [120.6.27]).

 

Na wystawach tutaj [w Warszawie – przyp. MW] pełno Ralfa Moora – Szkoda że tak nędznie wydany (list z 20 listopada 1919 [120.6.32])

 

Poemat Odejście Ralfa Moora ukazał się jako czwarty tom Biblioteki „Zdroju”. Kiedy zestawimy tę publikację z dwiema innymi książkami Zegadłowicza, jakie ukazały się w tym samym roku (tj. z Poezjami i Tematami chińskimi), łatwo zauważymy, że poeta nadal poszukuje własnych środków wyrazu i nie jest wolny od wpływu ze strony obcych mu dotychczas środowisk artystycznych. Poezje dokumentują poetycką przeszłość Zegadłowicza: wiersze składające się na ten tom powstały w latach 1910–1915, zatem rok publikacji nie jest miarodajny dla analizy rozwoju liryki ich autora. Z kolei publikacja Tematów chińskich, które opuściły drukarnię o jeden dzień później niż Poezje, motywowana była przede wszystkim względami pozaestetycznymi. Mimo wszystko, na tle książek ogłoszonych drukiem w roku 1919, Odejście Ralfa Moora dowodzi istotnych przewartościowań zarówno treściowych, jak i formalnych liryki Zegadłowicza.

Zasadniczą ideą poematu jest droga doskonalenia się człowieka, uwalniającego się z zależności społecznych (koncepcja artysty – arystokraty[3]) i biologicznych. Ów trud, dla którego Zegadłowicz ukuł neologizm „dokon doczesny” (ORM, 33), jest jedynie etapem osiągania przez jednostkę najwyższej świadomości. Zgodnie z prawem „biogenetycznego ducha” (ORM, 34), ziemska egzystencja jest „drogą gąsienicową” (ORM, 34), na której człowiek gromadzi mozolnie doświadczenie pozostając w mocy łudzących go, skrywających sedno rzeczywistości, zmysłów. Z kolei śmierć to tylko „sen poczwarki” (ORM, 35), konieczny dla osiągnięcia piękniejszej postaci bytu – kres życia jest przejściem do nowych form zaziemskiej świadomości:

 

Wstrząs!

Przesila się duch – zwyża –

                – budzi ze snu –

Wyzwala s w ą drogę

                poczętą

                               TAM

Przerzuca s w ó j most, arkadę tęcz

                z siebie w przestrzeń –

– dotyka powłoki zakrzepłych law

                ( – świadomy wymiar – )

– słucha t u gry

                ( – echo – )

– widzi odbicie w ułudzie

                ( – gwiazda w zatoce – )

                               tego co wieczne,

p r a w d z i w e.

                                               (ORM, 35–36)

 

Na wyższym etapie rozwoju, ludzka świadomość zyskuje nowe wartości i nowe prawdy, a przede wszystkim osiąga zrozumienie jedności kosmosu, co implikuje „umiłowanie wszystkiego” (ORM, 36) – miłość przewyższającą przyziemne ograniczenia. Ralf Moor dzieli się z tłumem swą wiedzą na temat złudzenia, jakim jest ludzkie życie biorące pozór za rzeczywistość, życie paradoksalne i niedorzeczne, jakie wiedzie „człowiek wczorajszy” – „absurd spekulatywności”, „kapłan interesu” (ORM, 44). Aczkolwiek świat poematu zawieszony jest w abstrakcji na tyle, na ile wymaga tego uniwersalna wymowa idei utworu, uznać można, iż ziszczająca się nowa era, „nowych dziejów summa” jest refleksem żywionej przez Zegadłowicza nadziei, iż oto z morza krwi wielkiej wojny 1914–1918 wyłania się nowy świat, wolny od destrukcyjnego wpływu ludzkiej pychy i ambicji, od militaryzmu i żołdactwa:

 

Człowieku w kasku żelaznym przygniatającym i zasłaniającym zarazem dal wyżynną –

(...)

            A głos twój człowieku wczorajszy jeden był:

daj! daj!

chwałę i władzę

                za cenę życia, za cenę krwi – – !

Przeto naszedł cię z ciebie poczęty huragan,

                przemożnej tuczy niszczący wichr,

                zwichrzył ziemię,

przeorał,

trupami zasiał,

czołgami zabronował;

grom

morza krwi rozpalił;

grom

zawalił na głowę twą budowlę

                o dumnej strukturze lecz płytkich fundamentach –

                Tak oto ziścił się słów tych dogłębny sens: nic dla cielesnego celu nie istnieje – –

                Takiem było twe przemienienie człowieku wczorajszy.

                Nad bojowisk smętarzami,

nad osowcami samotnych grobów,

nad żarnicami zgliszcz i popielisk,

nad kałużami krwi,

nad całą przeraźliwą, niepojętą męką ludzką wstaje ŚWIT.

Świt!

N o w y c h d z i e j ó w s u m m a.

                                               (ORM, 44–46)

 

Zapoczątkowana Era Ducha zyskuje w poemacie cechy Edenu: „ziemia pokrywa się kwieciem / wody błękitem radosne – / mową kwiatów / barwą i wonią / przemawia glob” (ORM, 39). Droga zyskuje w poemacie Zegadłowicza znaczenie uniwersalnego symbolu wyzwolenia i odrodzenia; trudu docierania do pełni człowieczeństwa w historii starożytnej Grecji i w czasach wyjścia Izraelitów z Egiptu. Najszersze tło ludzkich poczynań prowadzących na wyżyny ducha przywoływane jest poprzez zapożyczenia kulturowe (rzeźba Praksytelesa[4], malarstwo Bevenuto Celliniego[5], Verrocchia[6], krużganki w Sais[7], skała tarpejska[8], Hory[9], kapłan Apollina[10]), lekturowe (cytaty ze Starego i Nowego Testamentu) oraz latynizmy.

W wykładzie na temat wieczności i nieskończoności Ralf Moor formułuje dwie istotne prawdy o „autogenezie” (ORM, 56), to znaczy o rozwoju duchowym człowieka. Po pierwsze, teza o wyższości człowieka zakorzeniona w przeświadczeniu o synostwie Bożym i Bożej opiece nad stworzeniem jest zarówno zanegowaniem możliwości rozwoju człowieka, jak i źródłem pychy: „Nie jesteś niczem innem jedno ewolucji słowem!” – dezawuuje Moor usypiające ludzkiego ducha teorie (ORM, 53). Po drugie: człowiek jest jedynie chwilowo zróżnicowaną formą jednorodnej i niezmiennej w swej istocie materii – tu zwanej „Jednością” lub „Duchem” – która jawi się na zewnątrz w kształtach zależnych od „okresów wyzwolin” (ORM, 53). Również i pod tym względem indywidualny, doczesny byt człowieka jest jedynie etapem rozwoju kosmosu: „Ewolucji ( – Wyzwalania – ) słowem jesteś!” (ORM, 54). Człowiek – poprzez Ducha, tj. esencję materii – jest zatem w istocie tożsamy wszystkim innym przejawom uniwersum. „Poprzez mgławic atomy, drobiny wody, ziemie, kryształy, rośliny zwierzęta” (ORM, 55) winien tworzyć Boga – co w tym kontekście oznacza ostatnią, najdoskonalszą formę świadomości: „Bóg – NADŚWIADOMOŚĆ” (ORM, 56).

„Oto rzeczenie Ralfowe” (ORM, 57) – kończy swój wywód bohater poematu stawiając kropkę nad i przypuszczeniom czytelnika, który nie mógł mieć wątpliwości, iż dziełu Zegadłowicza patronowało dzieło Fryderyka Nietzschego Tako rzecze Zaratustra. To za niemieckim filozofem podjął autor Odejścia Ralfa Moora tezy o ludzkiej pysze, egoizmie i ambicji skrywanych za maską chrześcijańskiego miłosierdzia i pokory, to za Nietzschem powtórzył teorię o woli mocy kształtującej rozwój ludzkiego ducha i konieczności przeduchowienia człowieka, to w myśl autora Narodzin tragedii rozprawia się z kulturą filisterską. Obecne w poemacie Zegadłowicza uwagi dotyczące kultu Apollina (ORM, 26) i szału średniowiecznych biczowników (ORM, 54) zyskują głębsze znaczenie w świetle teorii Nietzschego o ścieraniu się w dziejach kultury dwóch sił: apollińskiej i dionizyjskiej, będących uosobieniem żywiołowej aktywności i tworzenia oraz przeciwstawionego im światopoglądu teoretycznego, kontemplacyjnej postawy wobec świata.

Myśl Nietzschego patronuje także prawdom, jakie Moor głosi na temat roli religii i tradycyjnego rozumienia pojęcia „Bóg”. Tak jak autor słynnego powiedzenia „Bóg umarł”[11], Zegadłowicz przedstawia koncepcję relatywności wyznania wobec postulatu doskonalenia duchowego człowieka i prezentuje naturę wolną od wartościowania moralnego:

 

W jakiejkolwiek religii zrodzon jesteś –

czyimkolwiek wyznawcą jesteś –

czyliś pierwszym człowiekiem, czy ostatnim

                ( – wymóg jeden: byś stanął na wyżynie – )

                                                                                              (ORM, 49)

 

Bezmiłosny był uśmiech Słońca –

                – jak Przyroda.

                ( – zachwytem poetów jej „piękność”)

                co ni dobra, ni zła –

                bezmiernie obojętna

w własną zapatrzona

Pracę –

                                (ORM, 39–40)

 

Kształt artystyczny Odejścia Ralfa Moora jest wyznacznikiem pewnej innowacji formalnej w stosunku do dotychczas opublikowanych utworów Zegadłowicza. Świat poematu jest w większym stopniu abstrakcyjny, zbudowany z uczuć, emocji, a nie z konkretów. Z obsesyjnym natręctwem powracają słowa, których już samo przytoczenie pozwala na zorientowanie się w tematyce i nastroju poematu. Spośród powtarzanych z manieryczną niemal regularnością Zegadłowiczowskich słów–kluczy najbardziej charakterystyczne: „żal”, „skarga”, „wola”, „duch”, „ból”, „męka”, „moc”, „duch”, „serce”, „wieczność”, „byt”, „lęk”, „nieskończoność” jednoznacznie określają tonację liryczną poematu. Dramatyczności prezentowanym rozterkom duchowym bohatera ma przydać napięcie intensyfikowane leksykalnie („nagle”, „krzyk”, „spazm”, „gwałt”, „szał”, „trzask”, „grom”), graficznie (znaki wykrzyknienia, pauzy, kropki w funkcji retardacyjnej) i rytmicznie (rwany tok wersu, drastyczne zróżnicowanie rozmiarów wersu z częstym wykrzyknieniem jednosylabowym). Mimo tego (a być może: w efekcie tego) poemat nie jest wolny od mało przekonywującego patosu, pretensjonalnej emocjonalności.

Brak w nowym poemacie Zegadłowicza obecnych uprzednio w jego utworach elementów epickich – narrację, wywód dyskursywny zastępują sygnalizowane skrótowo obrazy budujące oderwane sytuacje o wielkim napięciu emocjonalnym:

 

Zachłysnął się tłum wieścią:

                – JEDEN Z POMIĘDZY NAS ODCHODZI –

                – – odchodzi –

                               Rozniosły się te słowa

                                               ( – liście jesiennych wichrów rozwiane podmuchem – ) –

                wzbiły nad głowami jękiem,

                                               płaczem,

                                               trwogą,

                                               ( – dzwony rozpacznych bólów walące obuchem – ) –

                opadały nisko w mrukliwy poszust

                                               ( – jaskółka lot wiodąca nad wód graniem głuchem– ) –

                wytryskały nagłym rzutem krwawego spazmu po jasny błękit

                                               ( – gejzer, ogień, krzyk ziemi ztrwożonej bezruchem – ).

                               . . . . zmilka wichr . . . .

                               . . . . niewładem opadają liście . . . .

                               . . . . opadają w błoto i żwir ścieży . . . .

                                Załkał też słów tych sens najgłębszy na dnie strapionych pomyśleń.

                                                                                                                                              (ORM, 15–16)

 

W zakresie eufonii uderza brak właściwej dotychczasowej twórczości Zegadłowicza melodyjności. W miejsce dość ściśle kontrolowanego rachunku rytmicznego wersów pojawiają się konstrukcje przełamujące systemowe uporządkowanie, rozbijające spokojny tok wiersza częstymi eksklamacjami i – mającymi intensyfikować napięcie – pauzami rytmicznymi. Stare przyzwyczajenia umierają jednak z trudem: mimo rwanego, zaburzonego rytmu podziemnym nurtem sączy się w poemacie tendencja do ujęcia słownego potoku w karby mowy śpiewnej, balladowej. Jak echo z przyszłości brzmi litanijna konstrukcja wypowiedzi bohatera poematu:

 

Ralf Moor

człowiek odchodzący

                mówi

miarowo, zciszenie,

słów ważkość domierzając –

                a najpierw

                O ZŁUDZENIACH I PRAWDACH RZEKOMYCH (...)

                O WIECZNOŚCI I NIESKOCZOŃCZONOŚCI (...)

                                                                                                              (ORM, 41, 46).

 

Podobnie, w opisie okoliczności odchodzącego Ralfa, którego żegnają dzwony kościołów, tumów i katedr, Zegadłowicz zastosował onomatopeiczne efekty łączące rytm bijących serc dzwonów z litanijnymi wersami modlitw[12].

Na koniec tych uwag warto przytoczyć szczególny komentarz do Odejścia Rafla Moora, jaki zawarł w swoim liście sam autor dzieła. Wywiązując się z obietnicy danej niegdyś żonie, Zegadłowicz tak oto 12 listopada 1919 roku uprzystępniał jej znaczenie swego poematu:

 

Obiecałem Ci napisać objaśnienia do Odejścia Ralfa Moora – nie wiem czy mi się to uda dobrze zrobić; lecz spróbuję. Przede wszystkiem weź książkę do ręki z przekonaniem, że jest naprawdę bardzo jasna w treści i w słów doborze. Nie ma w niej nic niezrozumiałego ni trudnego. Przeciwnie łatwą jest przez to, że tylko w niej potrzebne słowa są. – Zgodzę się na to, że uwagi nieco skupić trzeba – bo opuszczona treść słowa jakiego – może wywołać opóźnienie zrozumienia. Więc przede wszystkiem trza wiedzieć, że Odejście Ralfa Moora – jest fragmentem dzieła które nosi tytuł Legenda Ziemi. W łączności z całością jest to fragment jednolity co do treści i formy.

Treść ta jest taka (najogólniejsza całej Legendy Ziemi): człowiek jest częścią Wszechświata, wykwitł na jednej z planet jako jej świadomość – świadomość, która nakazuje mu znaleźć, wykreślić swój stosunek (swoje umiejscowienie) do Ziemi i do Wszechświata; historja człowieka odgrywa się w Wieczności i Nieskończoności; tychże cząstką składową jest. Świadomość człowiecza jest niepełna nieobejmująca wielu zagadnień zasadniczych – stąd cechą działań najgłębszych czynów ludzkich jest tęsknota, która unosi go w coraz dalsze obszary, wypracowuje coraz wyższe i głębsze objawienia – aż (w koncepcji mojej) kiedyś, kiedyś „tu” czy „tam” stworzy najwyższą energii kondensację: Nadświadomość, Świadomość więc ostateczną, czyli Boską. We wszystkich nowych czynach, nowych utworach ducha ludzkiego, z dnia na dzień, z godziny na godzinę wzmaga się duch – Świadomość – rodzi się Bóg. Doczesność życia ziemskiego jest kolebką Boga. –

Tyle w najogólniejszych, skrótowych aż suchych zarysach co do treści Legendy Ziemi – której refleks silny znajdziesz w Ralfie Moorze.

Ralf Moor to człowiek odchodzący z jednej epoki życia w drugą, z jednej sfery w sferę drugą, wyższą, dalszą – ; Oto człowiek w życiu zmienia (zwyża) ducha (zależnie od jego pracy wewnętrznej) kilkakrotnie.

Oto jedną taką przemianę – jedno odejście z epoki zewnętrzu poświęconej w epokę wewnętrznej pracy wypracowania się – reprezentuje Ralf Moor. Wszystko to co treścią Legendy Ziemi jawi mu się w duchu – niejako dłońmi, wzrokiem i słuchem tego dotyka; pod wpływem pewności i wiary w prawdy zjawione odchodzi samowolnie od przyjaciół, od miłości, od tłumu, od wspomnień – wszystko to usymbolizowane w owym zniszczeniu zegarów i dzwonów.

Teraz pokrótce streszczę Ci fabułową część utworu.

[...]

Żył Ralf Moor w mieście swym Biopolis (miasto życia) – ; był młodzieńcem takim i owakim, liczne grono przyjaciół go otaczało – między ucztą a sztuką a nauki wiedzą różnoraką – dnie pędził; miał i niewiastę z rodu zacnego umiłowaną nazywała się Lodovica O’Seleschi – tę odnalazł w klasztorze Kapłanek Wiosny –

                                               ( – tę część powieści napisałem lat temu dziesięć – prawdopodobnie do tej części nie wrócę – ) –

Po latach wielu z młodzieńca wyrósł mąż coraz więcej, szerzej i głębiej zastanawiający się nad swoim stosunkiem do otoczenia do życia, do wszechświata.

Dużą wiedzę osiągnął z różnych dziedzin.

Nastąpił przełom.

Wesoły, towarzyski dotychczas – odsunął się od wszystkich i od wszystkiego; jedynie nieliczne grono przyjaciół pozostało przy nim – tych, którzy w oderwaniu się Ralfa od zewnętrzności zobaczyli głębie przyczyn.

Biopolis leżało na cudnej wyspie; morze ją otaczało– Ocean bezmierny.

Na wybrzeżu morza – wybudował Ralf Świątynię i poświęcił ją „Rodzącemu się Bogu” – wierząc, że duch w pracy swej Boga stwarza.

W czasie którymś postanowił raz na zawsze odejść od wszystkiego co dotychczas go otaczało, z czego czerpał jego duch karmę.

Postanowił odejść bez gniewu i szorstkości – wszakże i w przeszłem jego etapie życia duch się kształtował – a godną czci jest wszelka droga, po której duch chadza. Symbolicznie „bramą” odejścia stała się Świątynia „Deo nascenti” – tam też w poranku dnia któregoś (gdy się wieść rozeszła, że „znany” Ralf odchodzi) zebrały się tłumy mieszkańców Biopolis, by asystować przy odejściu jego. Był to piękny słoneczny poranek po burzy.

Ralf chłonie w siebie czas chwili; wspomina życie przeszłe, jawi mu się w pamięci Lodovica O’Seleschi – oddala od siebie wspomnienia – silnym mu być na drogę nową –

Ze skarbca swych rozmyślań – „strzemiennym” przemówieniem zwierza tłumowi tajnie życia – ; zaś przyjaciół deleguje – by szli i rozbili dawnych chwil symbole – małe przeżycia różne po wszystkich ulicach – zegary – i dumne hasła, czyny, prawdy i pewniki, które już dziś dla niego nie są ani prawdami ani pewnikami – dzwony –

Czynią to jego przyjaciele –

Wśród huku rozbijanych, pękających, w cierpieniach konających dzwonów – Ralf Moor pogrąża się w nawie Świątyni.

Zatrzasnęły się wrota.

Panicznym strachem smagany tłum pobiegł do miasta. Została Świątynia, w niej na nowe drogi wstępujący Ralf.

Taką jest historja przejścia z etapu w etap – z jednej części życia w drugą –

[120.6.30]

 

Pozornie nieobecna jest w Odejściu Ralfa Moora tak charakterystyczna dla dotychczasowej twórczości Zegadłowicza autobiograficzna strona jego twórczości. Wnikliwa lektura poematu i znajomość biograficznych realiów pozwalają jednak stwierdzić, że można tu mówić co najwyżej o staranniejszym zatarciu śladów autobiograficznych. Imienia Ralf, którym obdarzył swego bohatera, używał Emil Zegadłowicz w życiu prywatnym, czego dowodem choćby korespondencja pisarza z Leokadią Essmanowską („oto w naszem dzisiaj jesteśmy ( – Leo – Ralf – ) jednolatkami – pisał Zegadłowicz do swej gorzeńskiej sąsiadki 27 czerwca 1921 roku [25.8.2]) i listy do braci Jerzego i Witolda Hulewiczów[13]. Ale nie tylko imię łączy pisarza ze światem Odejścia Ralfa Moora – maniera ekspresjonistyczna naznaczyła także język prywatnej korespondencji pisarza, która niewiele różni się pod tym względem od strof jego poematu: „Będę pisał stylem aforystycznym – usprawiedliwia się w liście pisanym do Essmanowskiej w dniu 9 grudnia 1920 roku – jedynym, na jaki mnie teraz stać!” [25.8.1]. Realia rodzinnych stron pisarza tłumaczą również genezę takiego pomysłu artystycznego:

 

Roztrwaniają się odpryski napisów okolem ujętych:

(– dzwony katedr – )

            – tempora mutantur sed nos mutamur in illis – [14]

                – CASTA PLACENT SUPERIS, PURA CUM VESTE VENITE ET MANIBUS PURIS SUMITE FONTIS AQUAM – [15]

                (ORM, 69, 70)

 

Pierwsza z sentencji łacińskich wiąże się z akwafortą Ludwika Misky’ego, którego dzieło w sporządzonym przez siebie katalogu opisał Zegadłowicz następująco: „Stary jordanowski dzwon pobok dzwonnicy starej. Malował go i rysował kilkakrotnie; tempora mutantur sed nos mutamur in illis; oto melancholijna dewiza wklęta w pierścień napisu otaczającego dzwon”[16]. Druga to wspomnienie lat szkolnych poety: w latach nauki Zegadłowicza ten dystych Tibullusa – z polecenia dyrektora Seweryna Artza (1842–1907) w roku 1890 umieszczony przy wejściu do wadowickiego gimnazjum – witał wchodzących do szkoły uczniów.

Poza tym w opisach przydomowego ogrodu, jakie znajdujemy w poemacie, tradycyjnie już obecne są rabaty róż, lilii i tuberoz (ORM, 21, 31) – kwiatów, które zdobiły rzeczywiste domostwo Zegadłowicza.

W pierwotnej wersji utworu, którego tytuł brzmiał Patetyczne rzeczenia Ralfa Moora, bezimienni w opublikowanym poemacie towarzysze bohatera tytułowego nazwani byli imionami: Lod[17], Rizz, Inka, Histinks, Stefan, Jerzy i Witold[18] – „Jak wiecznie żywy świecznik przed Sacrosanctum płynie tych siedem duchów przed obliczem tajemnym NIENARODZONEGO” [12.12.14] – mówił o nich wczesny rękopis dzieła. W tymże rękopisie Ralf nazwany jest „przedśpiewem Chrystusa i Judasza” (zatem istotą stojącą ponad antytezą dobro–zło, ofiara – zdrada?).